miércoles, 8 de diciembre de 2021

La cueva encantada. (In talokan talkomit)

Weyiapan, se altepet kanpa in majsewalmej motajtowihkej majmopiakan nin tepeyoj ika in tanawatilmej, ijkon, tepitsin moixnajnawatiaj yejwan wan kiyolchikawa nintaltikpak maj amo tami nin atsin ten ika motaseliltiaj yejwan, nin tatokalis, wan no ijkon, nijin xoxoktik taltikpak kanpa kipiaj nin panolis ten kinkawilijtewaskej nin konewan.

Takan tiktsintoka iwan in majsewalmej, yejwan tetapowiaj kit ne weyiapan yetokej omen tepemej ten kintokaytia “kwawtahtepeyo” wan “osumaj”, nijin tepemej kintajtowilijkej wan axkan onpa nemij okwiltsitsin, totomeh, selih miakeh kwawitmej, wan no ijkon, yolij miakeh tapialtsitsin, no ne tepeyoj se kiajsi miak at ten tapalewia maj ika motaseliltij in taltsin wan maj moxoxoktikan in xiwtsitsin.

Nijin tepemej miak tonalmeh kinmowisojya nochin in ojyanej akonimej nejnenkejya onpaka, wan onkakej miakej tetapowiliskayomej tein in wehkawkayotatajmej kintapowijtiajkej nin konewan, axkan nikan moixtomati se tetapowalis ten panok se takatsin motokaytij Francisco.

Nijin takatsin, yolik nepakopa selawatitan, ni tatajwan monotskej Luis wan Filomena, yejwan katkaj ichpokamej kwak mosentalijkej wan kiiskaltijkej ninachtopa konew akoni kitokaytihkej Francisco, nochin nin chankawan kwelitakej kinotsaskej Pancho.

Nijin konet moiskalti nisel kwak ni nanajtsin tanowik, kichichiti ni awitsin Cristina wan no moiskalti iwan ni tatajtsin akoni kinextili majtekiti wan ijkon majmotanili tonikikwas waya nochi tonikinekia.

Ni tatahtsin oksepa monamiktih wan kinpiak oksekin ni okichpipilwan akonimej kiyeknotskej kemej ninikniw, Pancho tayekanaya wan no kinmachti niwanpoyowan majtekitikan wan maj motanilikan nin tapalol waya nin taken.

Pancho inel tekitiaya, wan maskej tekitiaya nochin in tonalmej, in tomintsin amo kiajsiayaj, kemansa moketsaya tayowayanok, tekitiaya nochi in tonal wan mokepaya nikalijtik kwak tayowayantiaya, miak tekitiaya wan no miak tapalewiaya, kin yekanayaj ni ikniwan, kipalewiaya ni tatajtsin, wan no kitekitiliaya ni awitsin, sayoj ipa in tomintsin motataweltiaya wan amo wehkawaya ni mako.

Se tonal, nitatajtsin kititan maj kwajkowiti ne tepet monotsa talkonapan, kanpa kijtowah yetok se tsiktsin talkomit kanpa yoltok atsin, Pancho nejnemik wan ajsik ne kanpa kititankej, san ajsik pewak mawiltia ajkotsikwini neh kanpa yetoya in tsiktsin talkomit, siowik, wan motayilti tepitsin at, onpa, motokotstali wan mokwasewi tepitsin, san tepitsin oksepa pewak nejnemi, yeh amo kitakamatik nitatajtsin, nisel kinemili yowi okseko kanpa achi ijsiwka kiajsis in kwawit wan no nimantsin mokepas kalijtik.

Nejnemik achi tanipa, kiixtemojtiaya wayik kwawit wan no kinemilijtiaya toni kwaltias kichiwas ika nitomintsin wan ken kimiakiltilis. Ijkon monemilijtia wan amo kiitak kanpaka nejnemik, yehwa sayo kitohtokak in ojpitsak tein kikalakijtiah taijtikpa tepeyoj, kwak kielnamik tonikichiwtok pewak taixyowalowa wan ijkon ixmatis kanpaka yetoya, sankanpaya mokekepak wan nochi katka kwawtah, mokepak ni yekmakopa wan onpaka kiajsik se weyitalkomit.

In majsewalmej waya ni wejkawkayotatajmej tetapowiayaj kit ne tatajko tepet yetoya nijin weyitalkomit kanpa kijtowaya katka talokan, amo akin kimatia kanpaka yetok, nion ken se ajsis onpaka, sayoh tetapowiayaj kit onpa amo akin kalakia oso akin kalakia amo keman kisaya.

Pancho, ijkatoya taixpan weyitalkomit, tepitsin monemilij, momowtij, wan sesepokak ika ni nemowtil, ixmayakwik, achto kinemili motaloti inel ijsiwka taikanpakopa, onpa tech nitsontekon ajsik se tanemilil, ¿Kiyej nikan nietok? ¿Tensa kijtosneki, akin nech notstok oso tensa kinekij nech iliskej ne taijtik? Panok nemowtil, wan yolikej miakeh tajtanilismej, ijkatoya niselti, tajkokwawta, taixpan talokan weyitalkomit wan tensa ichtakatsin kinojnotstoya ni nakaskoj, wan kiilijtoya majnejnemi taijtik.

Pancho, kwali momachili, yajki nemowtil tepitsin moijyotilan wan pewak nejnemi taijtikpa, moixkapiloj tepitsin wan pewak nejnemi san yoliktsin, kwak moixajakwik sanyej kalteno kichatoya se takat, akoni nimantsin kimatajpalo wan kinextili se ikpal kanpa kiyolew maj mosewi. Taijtik kwaltsin katka, moxotaltijkej tanexmej wan kwaltsin tanesik taijtikpa. Moitaya kejon katka wejkawkayo tepankali.

Nijin takatsin kejon mimilikaya kanitaken tein katka telkaistak, nitson kwaltsin pochiniaya. Kitakotstali ni kalpanojkej wan pewak kinojnotsa. Yejwa kilwi kit miakej tonalmeh kichatoya, kiyej yekin ahsik, no kilwi kit kipiaya se tekitsin kanpa kinekia maj kimapalewi.

Pancho sayoj kinankilij, kit ye sayoj kwahkowito wan tepitsin moixpolo ne ojti. Wan axkan sayoj kinemilijtoyaj kanpaka mokepas nikalijtik, ni tatajtsin kichatos ika in kwawit ton kititan maj kitemoti.

In takatsin monemilij tepitsin, wan nimantsin kanimawan kinextili kanpaka yetoya in ojti tein kipiaskia kitojtokas wan ika mokepas nichan, no nimantsin kitajtani kox kinekistkia tekitis iwan. Kilwi kit yejwa kipiaya telka miakej talmej kanpa nomekia akin mah kinixyekana nitekitikawan wan majtekiti nitalwan, kwali kiekilwi yejnoj tamakepas ika kwali taxtawil wan miak tomintsin.

Pancho, nimantsin kinpiayaj miakej tahtanilismej, ¿kanpaka yetoya ni talwan?, ¿nitekitikawan?, ¿toni mochiwas tech in tekit?, ¿kanochin iwan tekitis?, ¿kanochi kitaxtawiskej?, ¿kanochi tonalmeh tekitis?, wan oksekin tahtanilismej tein pewak in tajtani.

Ne takatsin kinankilij nochin nitajtanilismej, kilwi kanochi kitaxtawis, wan kilwi maj monamanikan emostika onpa oksepa, yejwa mokwihkwis kwalkan wan senyaskej kinextilitiw nochi tonikipia kichiwas kane tekit kemej taixyejyekojkej.

Ijkon mokawkej, oksepa momatajpalojkej wan Pancho mokepak ni kalihtik, mo ijsiwilti kanpaka kilijkeh, kwak ahsiko talkonapan, ne kanpaka yetoya in tsiktsin talkomit ¿toni kiixajsitoj? Nepa mopanitak kenin yejwa onpa kochtoya, onpa atenoj wetstoya kochtok mokwasewijtok, motachalti wan kiitak ken sayoj takochtehtemiktoya.

Pancho siowik kwak mawiltij wan ajkotsikwin, wan kwak mokwasewi kochwetsik, wan nijon toni kiitstoya tajko tepet sayo katka se takochtejtemikilis. Kwali motachaltij, tepitsin monemilij, wan pewak kielnamiki toni kochtatehtemik, wan nimantsin ixpetan wan moyekmelaw ika ne tekit tein yaskia emostika, amo kakta melaw, ijkon moyolmelaw wan monemilij ijkon panos. Sanpanokej nijin tanemililmej kielnamik toni kititankej ma kichiwati, moketsak wan pewak kitemowa in kwawit tein kitajtani ni tatajtsin, ijkon, mochijchiwili nitamamal wan mo kepak kalijtik, kanpa ni tatajtsin kichatoya, tamajsewkej wan achi tiotak mosewitoj.

Emostika, nochi nejnemik kemeh nochipa yetoya, ye kwali tanesik wan tepitsin mo yolkwejsowaya kane kochtatejtemil kipiak, amo teyi achi kichiw, kinemili ipaijkon kielkawas. Pancho kinwiyak niikniwan ma tekititi kamilajtekit, tatalwilis kichiwatoj, pewak kinnextilia ni wanpoyowan achi tsiktsitsin kenin kichiwaskej in tekit. No pewak tanemilia kenin kwaltias kipalewis achi kwali nitataj, kenin kwaltias ma achi ihsiwka kitamikan in tekimej tein kipiayaj, wan oksekin tanemililmej kanpa pewak tanemilia kenin kichiwas ika kimiakiltilis ni tomintsin wan ijkon kinpalewis nochin achi kwali.

Panoke seki tonalmej wan Pancho kiixmatik se ichpokasuapil, inel kwelitak, wan nimantsin iwan motalij, achopa tekitik iwan ni tatajtsin, wan onpa pewak motekitiliaj, motakowilij ni taltsitsin, wan pewak tatoka, sankatiej xinach kitokaya telka kwaltsin moskaltiaya, wan telka kwali taakia, yejwa nimantsin moajakwik, mochanchiw, mokowili tapialmej, nipipilwan kintitan kaltamachtiloyan, wan telka kwali kiyajki, kejon akin kimapalewijtoya wan axkan telka miakej majsewalmej iwan tekitiayaj.

Nochin ni altepechankawan kitemowayaj, kwak tensa kinekia, tekit, tomintsin, oso sankatiej tatapalewil, yaya kanpa Pancho Vázquez, yejwa katka se takatsin akoni kwelitaya kinpalewis nochin ni majsewalikniwan. Takan akin mokokowaya, akin kitamotiliaya ejekat ni chan, takan monekia akin majkintahtowi in majsewalmej, nochipa yaya kitemoti yejwa, Pancho nochipa kipiaya tanemilil tein mochiwas wan ika kinixmakixtis niikniwantsitsin.

Se tonal, Pancho Vázquez wewentsintiak, pewak siowi wan monemilij, neh nochi nikpiaya, tapialmej, talmej, tomintsin, nejwa nik nemilia xanimosewitia, axkan amoteyi niknekiok nochi toni niknekia nomako yetokia. Wan ijkon kichiw, yejwa pewak mo sewia, wan kalijtik yetoya, amo kisaya kalanpa, wan amono tanankiliayah kwak akin kitemowaya.

Amo wejka, ne kanpa chanyetoya Pancho, se takatsin kwapochiktik tein takentoya ika istaktasalmej kaktoya wan kiitstoya toni kinemilijtoya wan toni kichiwtoya Pancho Vázquez, nijin takatsin, katka akoni nochi tachihchiw, monemilij, nijin nechtohtokanokmiw amo tapalewijtokok, amo kiiskaltihtokok in notalwan, amo tatoktokok, wan amo kinmapalewihtokok ni oksekiikniwan, xa ajsik tonal sekititanisya majmosewiti ne kanpaka yetokej in tetonalmeh. Nejwa niktitan mah tayekanati, maj kinmapalewiti akonimej kinpolojtok tapalol, oso taken, oso kanin kochiskej, wan axkan, siowkalak wan wewentsintiak, nikkwalkepatia kalijtik maj yowi mosewitia ne kanpa mosewijtokej nochin akonimej nemitojya taltikpak.

Nijon yowak, Pancho Vázquez motekato, wan amo keman tachakok. Kochmik wan axkan sayoj tikixmati kanijin tapowalis kanpa tikmati kenin tekitik, kenin tapalewi wan toni kichiwako kwak nikanpa nemiko. Wan iwan tikmati toni tikchiwakij keman tinemiki tech nijin taltikpak.


Tapowalistihkej Francisco Martínez Santos. Takwapan, Weyiapan, Kwetaxkwapan, Mexico. (2020)

Taijkuilohkej Eduardo Martínez Bello, tapowalis tein mokaki iwan in majsewalmej neh Weyiapan, Kwetaxkwapan, Mexico. (2021)


TRADUCCION

Hueyapan, es una municipio donde los pobladores pidieron que se proteja sus cerros con las leyes, de esta manera, ellos se obligaban a fortalecer su medio ambiente para que no desaparezca el agua con el que vivían ellos, sus siembras, así como también mantendrían sus áreas verdes donde pueden vivir ellos y que dejaran a sus hijos.

Si preguntas con los pobladores, ellos cuentan que allá en hueyapan están dos cerros conocidos como “cuauhlomah” y “ozumah”, estos cerros los defendieron y ahora ahí crecen animalitos, pájaros, crecen muchos árboles, así como también nacen muchos animalitos, también en aquellos cerros se encuentra mucha agua que ayuda a que se humedezca continuamente la tierra y que se reverdezcan la hierbas.

Estos cerros, muchos días han observado a los caminantes que han cruzado sus veredas, y hay muchas historias que los antepasados han contado a sus hijos, hoy se va a conocer una historia que sucedió a un señor que se llamó Pancho.

Este señor, nació por allá por Celahuatitan, sus padres se llamaron Luis y filomena, ellos eran jóvenes cuando se casaron y criaron a su primer hijo a quien llmaron Francisco, a todos en la casa les gustaba decirle Pancho.

Este pequeño creció solo cuando su madre murió, fue amantado por su tía Cristina, así como creció con su papa, quien le enseño a trabajar para así ganarse su comida y todo lo que necesitaba.

Su padre se volvió a casar y tuvo otros hijos quienes lo llamaron bien como su hermano, Pancho era el mayor y también les enseño a sus hermanos a trabajar y a ganarse su comida y su vestimenta.

Pancho trabajaba mucho, y aunque trabajaba todos los días, su dinero no le alcanzaba, a veces se paraba cuando todavía estaba oscuro, trabajaba todo el día, y regresaba a casa hasta que se oscurecía, trabajaba mucho y también ayudaba mcuho, lidereaba a sus hermanos, ayudaba a su papa, y también le trabajaba a su tía, solamente que su dinero se hacía del rogar y no le duraba en sus manos.

Un día, su padre lo mando a traer leña allá, a un lugar conocido como talconapan, donde se dice hay un nacimiento de agua y está cubierto por una cuevita pequeña, Pancho camino y llegó a donde lo mandaron, apenas llegó se puso a jugar brincando sobre el montecito de tierra, se cansó, tomo un poquito de agua y se sentó para descansar un poco su cabeza, poquito después retomo su camino, no obedeciendo a su papa, solito pensó en ir a buscar leña a otro lugar donde iba a encontrar más fácil la leña y así regresar más rápido a casa.

Camino hacia abajo, iba buscando leña seca y también iba pensando que poder hacer con su dinero y como multiplicarlo. Así fue pensando y no se fijó hacia donde camino, el solo siguió la vereda delgada que lo fue insertando hacia el donde del cerro, cuando recordó que estaba haciendo empezó a voltear a todos lados para reconocer por donde estaba, volteo a todos lados y todo era bosque, volteo al lado derecho y ahí estaba una gran cueva.

Los pobladores así como los antepasados cuentan que a mitad del cerro estaba esta cueva y decían que estaba encantada, nadie sabía dónde estaba, ni cómo llegar, ellos solo contaban que nadie podía entrar y su alguien entraba nunca más salía.

Pancho estaba parado frente a la cueva, pensó un momento, se asustó, se le enchino la piel con el miedo, se sorprendió, primero pensó correr muy rápido hacia atrás, después llego un pensamiento a su cabeza, ¿Por qué estoy aquí? ¿Querrán decirme algo, alguien mes esta llamando o querrán decirme algo allá adentro? El miedo paso, y aparecieron muchas preguntas, estaba parado solo, a medio cerro, frente a la cueva encantada y un susurro le hablaba al oído y le decía entra.

Pancho de repente, se sintió bien, se fue el miedo, respiro, y empezó a caminar hacia el interior, bajo la cabeza y empezó a caminar despacio, cuando levanto la cara, justo frente a la cueva lo esperaba un señor, quien inmediatamente le saludo con la mano, y le mostró una silla, a donde le invito a sentarse, adentro todo estaba muy bonito, las luces se encendieron y se ilumino todo el interior, parecía un castillo antiguo.

Este señor brillaba con sus ropajes, los cuales eran muy blancos, su cabello era un blanco muy hermoso. Sentó a su visitante y empezó a platicarle. Él le dijo que lo esperaba desde hace muchos días, que porque apenas iba llegando, también le dijo que tenía un trabajo en el que necesitaba de su ayuda.

Pancho solo contestó, que él solo fue a buscar leña y se perdió un poco en el camino. Que ahora solo estaba pensando por donde regresar a su casa, su papa lo estaría esperando con la leña que le mando a buscar.

El señor pensó un momento, y de repente con sus manos le indico por donde estaba el camino que debería seguir para regresar a casa, de igual manera al instante le pregunto si le gustaría trabajar para él. Le dijo que tenía muchas tierras donde hacía falta un líder para sus trabajadores además de trabajar sus tierras, le dijo bien claro que el también pagaría muy bien y con mucho dinero.

Pancho, inmediatamente tenía muchas preguntas, donde estaban sus tierras, sus trabajadores, que se debe hacer en el trabajo, con cuantos va a trabajar, cuanto le iban a pagar, cuantos días trabajaría y muchas otras preguntas que comenzó a preguntar.

Aquel hombre le respondió todas sus preguntas, le dijo cuanto le iba a pagar, y le dijo que se encontrarían al siguiente día ahí mismo, él se prepararía desde temprano para ir juntos a enseñarle todo lo que tenía que hacer en aquel trabajo como administrador.

Así quedaron, nuevamente se saludaron de mano, y pancho regreso hacia su casa, se apresuró por donde le indicaron, cuando llegó a talconapan, allá donde estaba el nacimiento de agua envuelto por un bordo de tierra en forma de cuevita, ¿Qué fue a encontrar? Pues que se observó a si mismo durmiendo, ahí junto al nacimiento de agua estaba acostado durmiendo descansando su cabeza, despertó y se dio cuenta que solo estaba soñando.

Pancho se cansó al jugar brincando y cuando descanso su cabeza se quedó dormido, despertó y todo lo que paso en medio del cerro solo era un sueño. Despertó bien, pensó por un momento, y empezó a recordar todo lo que había soñado, de pronto reacciono y reflexiono sobre aquel trabajo al cual iba a ir al siguiente día, lo cual no era cierto, corrigió todas sus ideas y pensó que ya pasara. Una vez que pasaron estos pensamientos recordó a que lo habían mandado a hacer, se puso de pie y empezó a buscar leña que le pidió su papa, así fue como armo su carga y regreso a casa, donde su papa lo esperaba, comieron y un poco más tarde se fueron a descansar.

Al otro día, todo caminaba como siempre, despertó bien y todavía le preocupaba aquel sueño que tuvo, pero ya no hizo nada, pensó que tenía que olvidarlo. Pancho llevo a sus hermanos a trabajar a la milpa, fueron a barbechar, empezó a enseñarles a sus hermanos menores como se debe hacer el trabajo. También empezó a idear cómo podría ayudar de mejor manera a su papa, como podrían terminar más rápido los trabajos que tenían y otras ideas donde empezó a pensar como le iba a hacer para multiplicar su dinero y así poder ayudar de mejor manera a todos.

Pasaron algunos días, y pancho conoció a una hermosa joven, le gustó mucho y pronto se casó con ella, primero trabajó para su papa y después empezó a trabajar para él, se compró sus terrenos, empezó a sembrar y cualquier semilla que sembrara crecía muy bien y daba mucho fruto, de pronto el mejoró sus condiciones, hizo su casa, se compró sus animales, mando a sus hijos a las escuela, y le fue muy bien, es como su alguien le estaba dando una mano para ayudarle y ahora muchos pobladores trabajaban para el.

Todos sus vecinos lo buscaban cuando necesitaban algo, trabajo, dinero, o cualquier tipo de ayuda iban con Pancho Vázquez, él era un hombre que le gustaba ayudar a todos sus hermanos indígenas. Todos sus vecinos lo buscaban cuando necesitaban algo, trabajo, dinero, o cualquier tipo de ayuda iban con Pancho Vázquez, él era un hombre que le gustaba ayudar a todos sus hermanos indígenas.

Un día, Pancho Vázquez envejeció, empezó a cansarse y pensó, yo ya tengo todo, animales, tierras, dinero, yo pienso que ya voy a descansar, hoy ya no necesito nada, todo lo que deseaba ya lo tengo en mis manos. Y así lo hizo, empezó a descansar, se encerró en su casa, no salía al exterior y tampoco respondía cuando alguien le buscaba.

No tan lejos de la casa de Pancho, un señor con cabello blanco vestidos blancos estuvo escuchando y observando lo que Pancho Vázquez estaba pensando y haciendo, este Señor, quien era el Creador del mundo, pensó, este hermano menor mío ya no está ayudando, ya no está trabajando mis tierras, ya no está sembrando, y tampoco está ayudado a sus demás hermanitos, tal vez es momento de mandarlo a descasar al lugar de los espíritus. Yo lo mande a ser administrador, que fuera a ayudar a quienes les está faltando comida, o que vestir, o donde vivir, hoy, ya se cansó y ya envejeció, creo que es momento de regresarlo a casa, que vaya a descansar adonde descansando están todos aquellos que ya pasaron por esta tierra.

Esa noche, Pancho Vázquez se fue a acostar y ya nunca despertó, falleció durmiendo y hoy le conocemos a través de este cuento, donde conocemos cómo trabajó, cómo ayudó y todo lo que hizo cuando a este lugar vino a caminar. También con ello, podemos comprender a qué venimos a esta tierra.

Relato de la tradición oral por Francisco Martínez Santos, Las Gardenias, Hueyapan, Puebla (2020)

Escrito por Eduardo Martínez Bello, sustraído de la tradición oral de Hueyapan, Puebla, México. (2021)


No hay comentarios:

Publicar un comentario